Dinsdag 25 april 2017
Tijdens het interview van afgelopen zondag kwam, zoals wel vaker, de vraag op tafel wanneer ik met schrijven ben begonnen. Op zo’n vraag zijn veel antwoorden mogelijk. In 2010, toen mijn debuutroman verscheen. In 2006, toen ik aan die debuutroman begon. In 2003, toen ik besloot zo ongeveer alles in mijn leven opzij te zetten voor het schrijven – het schrijven van een roman die uiteindelijk mislukt is, maar waarvan de drie jaar dat ik eraan werkte, fungeerden als een soort geïmproviseerde opleiding tot schrijver. Of begon het in plusminus 1996, toen ik voor het eerst een poging nam een roman uit mijn pen te persen? Het lukte me toen weliswaar om dat ding te voltooien, maar goed was het niet.

Of misschien moet ik veel verder terug, naar de kleuterschool (en dit was het antwoord dat ik gaf tijdens het interview), een geïsoleerde herinnering, de fascinatie voor een letter die op de rug van het boek stond dat de juf ons voorlas, het moet Pluk van de Petteflet geweest zijn, want wat een titel was, begreep ik al. Wat een schrijver was, begreep ik ook, en deze schrijver heette Annie M.G. Schmidt. Maar wat betekende die dikke letter Q toch? Ik vroeg het en leerde wat een uitgever was.

Een kwart eeuw later bekeek ik op het snikhete Menorca het omslagontwerp voor mijn debuutroman, die verschijnen zou bij de uitgever met die dikke Q, Querido. De ontwerper van bureau Dog & Pony was de Q op de rug van het boek vergeten te verwerken. Ik had veel beheerst commentaar op dat ontwerp, maar dit kleine foutje maakte me razend.

Het kwam goed. Anderhalve maand later kon ik alsnog het eerste exemplaar van mijn hoogsteigen dikke Q in ontvangst nemen.

Maandag 24 april 2017
Hoe laat leven we? Het is ergens tussen vier en vijf ’s nachts. Ze heeft gedronken, ze slaapt alweer, ik heb zojuist haar flesje afgewassen, goedgeluimd. Nooit te voorspellen hoe ik zal ontwaken voor deze nachtelijke voedmomenten. De ene keer (nu) lukt het me om met redelijk gemak uit bed te komen en vrolijk de baby te voeden, terwijl ik spelletjes speel en grapjes maak die te dom zijn om hier te beschrijven. De andere keer krijg ik nauwelijks mijn ogen open, schuifel ik als een bejaarde door het huis en smeek ik inwendig om het moment dat ik – please! – weer kan gaan slapen. Maar ik heb niets te willen. Een kind krijgen betekent: accepteren dat je eigen vrije wil andermans slaaf is geworden.

Zondag 23 april 2017
Ik werd geïnterviewd in een bierbrouwerscafé, samen met Hanna Bervoets. Op dag 23 van J’s leven is het nog steeds moeilijk om haar thuis achter te laten. Ik let beter op mezelf als ik door de stad loop, steek niet over bij rood, niet omdat ik niet dood wil, maar omdat ik moet leven om haar vader te kunnen zijn. Je leeft niet meer voor jezelf, noemen de mensen dat geloof ik. Clichés komen nooit uit de lucht vallen.

Na afloop van het optreden bleef ik nog even naborrelen, maar de hele tijd met dat dubbele gevoel: ik moet mijn leven weer een beetje oppakken en zo’n openbaar interview is gewoon werk inclusief naborrel dus ik moet nog even blijven hangen maar eigenlijk wil ik  gewoon onmiddellijk naar huis.

Toch genoot ik ergens ook van het uitstel. Net zo lang uitstellen tot je het bijna niet meer houdt, tot je ontploft. Onderweg terug naar huis deed ik om diezelfde reden nog een paar boodschappen. En toen: thuis.

Niks geen extatisch Hollywood-weerzien – nee, een glorieuze poepluier uit de hel kan ik krijgen. Ineens moet ik kokhalzen. Het is een smeerbende. We doen haar maar in bad. Het is heerlijk, dit, want interviewen maakt ijdel, doet je geloven dat je een belangrijk denker bent, maar hier sta ik weer, de billen van mijn dochter schoon te maken, het werkelijk belangrijke werk.

Na afloop ontdekken we een raar plekje onder haar rechteroksel. Ik kan niet goed uitmaken of het viezigheid is of irritatie of irritatie-met-pus of wat dan ook en het lukt niet om haar arm helemaal op te tillen: die houdt ze stijf tegen haar romp geklemd. Ik pak een boek. Dat is blijkbaar wat ik doe als ik het even niet meer weet. Niet googelen, nee, ik pak een boek. Het boek stelt gerust. We maken het plekje schoon. Het is natuurlijk niets, maar toch: elke schending van dat gloednieuwe lichaam is ontoelaatbaar.

Zaterdag 22 april 2017
Thomas Nagel, over wie ik afgelopen dinsdag en donderdag ook al schreef, besprak onlangs in de New York Review of Books een boek van filosoof en cognitiewetenschapper Daniel Dennett, From Bacteria to Bach and Back: The Evolution of Minds.

Dennett, daar hebben we een figuur te pakken die in deze aantekeningen nog geregeld zal opduiken, zo vermoed ik. De man beschouwt het als zijn levenstaak wonderen en illusies door te prikken. Ooit schreef hij het boek Consciousness Explained en die titel verklaart meteen al waarom zo veel mensen een hekel aan hem hebben: Dennetts pedanterie wekt ergernis op. En zijn verklaring van hoe dat bewustzijn dan precies zou werken, is in dat boek nergens bevredigend (misschien kom ik er binnenkort toe het wat uitgebreider te bespreken).

Dat geldt, als ik Thomas Nagel mag geloven, ook voor Dennetts nieuwe boek, hoe omvangrijk en gul de eruditie van Dennett ook mag zijn. Dat heeft met het volgende te maken. Dennett onderscheidt, in navolging van filosoof Wilfrid Sellars, twee manieren om naar de wereld te kijken: het manifeste beeld dat we van de wereld hebben omvat alles zoals het zich aan ons voordoet. Mensen, planten, schilderijen, apparaten, gedachten et cetera. Daar staat het wetenschappelijke beeld tegenover: de wereld van moleculen en atomen, van zwaartekracht en andere onzichtbare krachten, van quarks en snaren.

Dennett vergelijkt dat verschil met een computer: je hebt het manifeste beeld dat je op je scherm ziet, met gebruikersvriendelijke icoontjes die je kunt aanklikken en verslepen, en daarachter zit de harde, gecompliceerde computercode, nauwelijks te bevatten voor de gemiddelde gebruiker.

Als ik de review goed begrijp, beschouwt Dennett dat manifeste beeld dus als een illusie, opgeroepen door de wetenschappelijke ‘code’, of, om het in neurotermen uit te drukken: onze hersenen creëren de illusie van dat wat we waarnemen als ‘echte’ wereld. Onze ervaringen zijn illusies.

Ook ons bewustzijn valt daaronder, en dáár gaat Dennett volgens Nagel in de fout. Want hoe kan bewustzijn een illusie zijn als elke illusie een ervaring in dat bewustzijn is? Als je je dan ergens bewust van bent, ben je het eigenlijk niet, en dan zouden dus ook die illusies illusies zijn.

Anders gezegd: als illusies zich ergens bevinden, dan moet dat ergens toch op z’n minst echt zijn? Dus kan het mij niet toeschijnen dat ik bewust ben terwijl ik het niet ben. Je zou dit het klassieke Descartes-minimum kunnen noemen: de enige realiteit waarvan je zeker kunt zijn, is die van je bewustzijn. Cogito ergo sum, nietwaar?

Wat mij dan weer interesseert, maar waar Nagel niet op ingaat, is wat Dennett precies onder ‘illusie’ verstaat. Illusies zijn ‘niet echt’, maar ze bestaan wel, anders zou je er niet over kunnen praten. En de ervaring van een illusie is wel degelijk reëel, hoewel niet tastbaar. Wat is de bestaansechtheid van een gedachte?

Toch maar eens dat boek van Dennett aanschaffen, al betwijfel ik of hij met overtuigende antwoorden op die vragen komt.

Vrijdag 21 april 2017
F en ik drinken ’s avonds champagne en eten de lekkerste sushi van de stad omdat vandaag bekend is geworden dat ik de European Union Prize for Literature heb gewonnen voor Een honger.

Sushi blijkt een gouden vondst. Tot nu toe is ons avondmaal bijna elke keer verpest door J’s huilen. Alsof ze het wéét: ha, de warme geur van eten, laat ik eens een keel opzetten! Misschien loopt het water haar in de mond, misschien zou ze best wat ander voedsel dan melk lusten, wie weet – ik weet het niet. Wel weet ik dat als ze eenmaal getroost is, al dan niet met melk, ons eigen eten is afgekoeld.

Sushi is bestendig tegen haar huilbuien, want koud. Probleem opgelost.

Wat onthoudt zij hier zelf van, van dit soort avonden?

Niets. Ze zal vergeten. Ze is drie weken oud, en er is al zo oneindig veel gebeurd, dat ook ik alweer dingen begin te vergeten. Haar leven is nog maar net begonnen en het grote verdwijnen begint al. Ik vergeet steeds meer terwijl zij steeds meer zal onthouden. Voorlopig heb ik een voorsprong: de taal. Ik kan vastleggen, zij nog niet. Dit schrijven is eigenlijk geen vrije keuze – ik ben het aan J verplicht.

Donderdag 20 april 2017
Toetsbare hypothesen, daar moet ik naar op zoek. Wat kan ik weten van J’s bewustzijn? Laat ik beginnen met dat wat ik kan zien: gedrag. Twee dagen terug had ik het over Thomas Nagel en zijn essay ‘What Is It Like To Be a Bat?’ Hij sluit dat af met een mooie metafoor om te illustreren dat we nog niet over de kennis beschikken om te begrijpen hoe het fysieke lichaam en brein kunnen leiden tot de subjectieve ervaring van bewustzijn. Hij beschrijft daartoe iemand die geen enkele kennis heeft over metamorfose en die nietsvermoedend een rups in een afgesloten doosje stopt. Weken later maakt hij het doosje open en treft een vlinder aan. Rara hoe kan dat? Diegene kan daar allerlei theorieën over vormen (zomaar een verkeerde gok: er zat een parasiet in de rups, die de rups heeft opgegeten en die vervolgens zelf is uitgegroeid tot de vlinder!). Maar hoe het kan: geen idee.

Als ik ook maar in de buurt wil komen van de miniemste gegevens over J’s bewustzijn, dan moet ik observeren. Beginnen met de feiten. Het nadenken komt later. Kijken – naar haar – en lezen – over het menselijk bewustzijn -, dat is voorlopig mijn taak.

Op het eerste oog lijkt ze nog niet te leren op de Pavlov-wijze (klassieke conditionering), noch op de wijze zoals beschreven door Thorndike en Skinner (operante conditionering). De geluiden van het klaarmaken van een fles (Pavlov) stellen haar althans niet gerust, ze blijft driftig huilen tot ze de speen van de fles tussen haar lippen heeft – dan pas wordt ze stil, onmiddellijk. En ik kan haar nog geen kunstjes leren (Skinner).

Wat leert ze wel? Rustig te worden van een stem, heel soms, als ik er zelf heel erg van overtuigd ben dat alles in orde is, zo heb ik de indruk. Misschien is die indruk vals. Ze lijkt ook wat kalmer tijdens het verschonen, het aankleden. Alsof ze inmiddels wel weet dat ze daar niet bang voor hoeft te zijn.

Toch iets geleerd.

Woensdag 19 april 2017
Onze collectie babyboeken blijkt hoofdzakelijk een prenataal karakter te hebben: tijdens de zwangerschap hebben F en ik onze in de buik verstopte vrucht van week tot week kunnen volgen in haar ontwikkeling, maar sinds ze geboren is en wij haar kunnen zien, is er minder materiaal beschikbaar in huis. Online ga ik op zoek naar bruikbare opvoedboeken.

F heeft van vriendinnen gehoord dat, ondanks de afgrijselijke titel, het boek Buskruit met muisjes niet onaardig is. Ik lees de tekst op de achterflap en wil mezelf ter plekke van kant maken. ‘Met een lichaam vol hormonen, kraamtranen van geluk, enorme borsten en eventueel bevallingsleed, kun je best wat tips en tricks gebruiken. Je moeder is het waarschijnlijk allemaal allang vergeten en je zus of beste vriendin durft misschien geen ongevraagd advies te geven. [...] En je partner? Ja, niet om het een of ander, maar die zit er toch niet op te wachten om een boek te lezen over bevallingen, baby’s en hormonen? Voor hem staat alleen het broodnodige in blauwe kaders, zodat hij niet helemaal onvoorbereid zal zijn.’

Deze attitude van veel Nederlandse wijven. Dat kwebbelige parttime-geleuter. Er van tevoren alvast vanuit gaan dat mannen hopeloze imbecielen zijn die niks met baby’s en opvoeding te maken willen hebben. Rááázend word ik ervan. Vrouwen die dit soort stront schrijven accepteren dus gewoon dat er nooit iets verandert in de verhouding tussen de seksen, en via dat gezellige Prénatal-toontje proberen ze anderen te infecteren met die zieke overtuiging.

Dit boek ga ik dus nóóit kopen en wie het mij cadeau doet, mag het einde van de vriendschap alvast incalculeren.

Ik bekijk nog een paar opvoedboeken, allemaal hetzelfde geneuzel.

Ergens in een kist op mijn werkkamer ligt nog het leerboek kinderpsychologie dat ik tijdens mijn propedeuse gebruikte. Nogal een droge opsomming van wetenschappelijk onderzoek, voor zover ik me herinner, maar alles beter dan de tot suïcide motiverende gezelligheid van de opvoedboeken voor consumenten.

Dinsdag 18 april 2017
Af en toe kijkt ze me lang en indringend aan. Het is zo’n babyblik waarvan de mensen zeggen: wat zou er in dat koppie omgaan? (We zeggen dat ook wel eens van dieren.) Je kunt duizend boeken lezen over hoe baby’s functioneren, maar op die vraag komt nooit een antwoord. Tegen de tijd dat we het aan J zouden kunnen vragen, is ze het zelf alweer vergeten. Hoe het is. Om haar te zijn. Als baby.

De filosoof Thomas Nagel publiceerde in 1974 zijn beroemd geworden essay ‘What Is It Like To Be a Bat?’ Hij houdt zich daarin bezig met de lastige kwestie hoe je wetenschappelijke kennis moet vergaren over de subjectieve ervaring: hoe het is om een bepaald wezen te zijn.

Hij gebruikt daarbij het voorbeeld van de vleermuis. Wetenschappers kunnen alle denkbare objectieve data verzamelen over hoe een vleermuis fysiologisch in elkaar zit, functioneert. Vleermuizen ‘zien’ bijvoorbeeld niet, ze nemen de wereld waar via echolocatie: ze zenden hoge geluiden uit en bepalen de vorm van de wereld om hen heen op basis van de terugkerende echo’s. Je zou het kunnen vergelijken met onze zinnen – zicht, reuk, gehoor – maar het is wezenlijk anders.

Dat vleermuizen op die manier waarnemen, kun je wetenschappelijk vaststellen en onderzoeken, maar hoe kunnen wij als mens weten hoe het is voor een vleermuis om zich zo door de wereld te bewegen? Ja, we kunnen onze verbeelding inzetten, we kunnen metaforen gebruiken, we kunnen vergelijkingen trekken: het waarnemen van de vleermuis zal waarschijnlijk heel erg lijken op hoe wij de wereld ‘zien’ of ‘horen’. Maar niet precies zo. Zoals Nagel het stelt: je kunt je voorstellen hoe het voor jou, vanuit je positie als mens, is om een vleermuis te zijn, maar niet hoe het voor de vleermuis is om een vleermuis te zijn.

Je kunt dit uitbreiden van het vleermuizenbewustzijn naar het mensenbewustzijn. Aan de werking van het menselijke zenuwstelsel valt ontstellend veel te ontdekken, maar alle objectieve informatie over de werking van hersencellen en de functie van neurotransmitters en hormonen, zegt niets over hoe het is om mens te zijn, hoe het is om over bewustzijn te beschikken – sterker nog, het zegt eigenlijk niets over wat bewustzijn is. Drieënveertig jaar (!) na Nagels essay zijn de wetenschappelijke onderzoeksmogelijkheden enorm uitgebreid, vooral dankzij de komst van hersenscanners, en dan met name de functionele MRI, waarmee een levend brein in actie geobserveerd kan worden zonder dat er in schedels gezaagd of gesneden hoeft te worden. Maar op het bewustzijnvraagstuk is nog niet het begin van een bevredigend antwoord geformuleerd. Voor zover ik weet. Daar zou mijn onderzoek zich de komende tijd op moeten richten.

Onze baby. Ze heeft nog geen taal – maar heeft ze concepten? Ik kan het niet vragen, net zo min als ik kan vragen of haar pijn, begeleid door huilen, een puur mechanische reactie op een fysieke staat is, of een uiting van daadwerkelijk menselijk lijden. Wanneer wordt een neurale impuls een ervaring?

Net zo min als we kunnen weten hoe het is om een vleermuis te zijn, kunnen we weten hoe het is om een mensenbaby te zijn. We zijn het allemaal geweest, baby, maar we kunnen ons er niks van herinneren. En de mensen die nu baby zijn, kunnen niet over hun ervaring communiceren, omdat ze nog niet kunnen praten. Tegen de tijd dat ze dat wel kunnen, zijn ze vergeten wat ze wilden zeggen.

Mijn dochter, die ik elke dag meemaak, en elke dag beter leer kennen, kan mij niets vertellen over hoe het is om haar te zijn. Ze is een vleermuis voor mij. En dat zal ze voorlopig blijven, tenzij er vanuit wetenschappelijke hoek een manier wordt gevonden om een babybewustzijn ‘uit te lezen’. Ik heb vermoedens en aanwijzingen dat de diverse takken van wetenschap die zich met het bewustzijn bezighouden, zich eindelijk, en steeds meer, in die richting bewegen. Daar wil ik dan ook met mijn eigen onderzoekingen terecht zien te komen, maar daar moet nogal wat voorbereidend werk aan vooraf gaan. We zullen zien, de komende tijd…

Maandag 17 april 2017
Nadeel, voordeel. Nadeel: ik heb uren gedaan over het lezen van een slechts tien pagina’s tellend essay van Teju Cole, want tussendoor moest er gevoed, getroost, verschoond en in bed gelegd worden, en bij het ontwaken de hele cyclus nogmaals. Voordeel: omdat ik na elke onderbreking weer één of twee alinea’s van het eerder gelezene herlas, heb ik de tekst van het essay bijzonder goed in me opgenomen, denk ik. Hoe zal ik mij over vijf jaar de boeken herinneren die ik in deze periode lees? Anders dan de boeken uit andere periodes? Beter?

In het boek van Luiselli ben ik ook nog steeds bezig. Het is fragmentarisch geschreven, ik lees het fragmentarisch. Geregeld erger ik me eraan, maar het boeit me ook, het bevalt me misschien zelfs wel. Die ergernis: terecht, omdat er zulke beroerde passages in staan? Of is het de ergernis die voortkomt uit de confrontatie met iets nieuws, iets onbekends? Er moet het een en ander overwonnen worden.

Ik ontleen hieraan het verder nergens op gebaseerde vertrouwen dat het met deze aantekeningen ook wel goed komt. Ik erger me eraan, ben voortdurend aan het herschrijven vol verbijstering: hoe kan ik dit gisteren nou acceptabel hebben gevonden? Ik ontleen aan de onzekerheid het vertrouwen om door te gaan. Dat is dan toch de professionele ervaring na het schrijven van vier romans en een verhalenbundel: weten dat onzekerheid gezond is. Ertegen bestand zijn. De onzekerheid verdragen. De onzekerheid omhelzen. Niet weten waar je heen gaat betekent: onbekend terrein betreden. Dat is altijd goed.